Iran en Paradijs zijn nog steeds een tweeling

25 april-23 mei 2017

Lieve familie, vriendinnen en vrienden,

deze brief ontvangt ieder van jullie als dank voor je aanwezigheid, al of niet op afstand, bij het feest op 23 & 24 juli 2016. Het weekend stond voor ‘ingewijden’ in het teken van de reis van Colette en mij naar Iran.
Een van mijn mooiste herinneringen aan Iran is de avond, nacht en dag, niet ver van Mashad op weg naar Herât, in het voorjaar van 1973. Dit was het jaar waarin we zes maanden reisden in een oude Britse Ford-transit: zes weken Sahara; vandaar naar het Midden-Oosten, Afghanistan, Pakistan, India tot in Kasjmir aan de voet van de Himalaya.
Die bewuste avond werden Alma, David, Job, Adam en ik gastvrij ontvangen door een groepje mannen in een afgelegen ‘café’. Zij schonken thee, musiceerden en zongen. We rookten samen een joint van een voor ons zeldzame kwaliteit hasjiesj, vergezeld door hun wens:  we  brengen jullie tot voor de poort van het paradijs maar je moet zelf naar binnengaan.

De volgende ochtend mochten David, Job en Adam in hun vrachtwagen meerijden om na een paar uur terug te keren. Er was geen haar in mijn baard of op mijn hoofd, die twijfelde aan de goede afloop.
Naar dat Iran keren we vier en veertig jaar later terug. En verdomd als het niet waar is: Iran en Paradijs zijn nog steeds een tweeling.
Niet alleen tuinen, moskeeën, kalligrafische teksten, soefi-dichters als Omar Khayyan, Sa’di, Rumi, Hafez en Attar, religieuze feestdagen en soefi-bijeenkomsten (vaak verdacht in de ogen van de oelema), getuigen daarvan, maar vooral de harten en hoofden van miljoenen Iraniërs. De armen nog meer dan de rijken. De eerste twee weken wist ik niet of ik mijn ogen kon geloven of niet. En die zin moet je letterlijk interpreteren in tegenstelling tot de verzen van de Koran die meerdere lagen bevat, zoals alle ‘heilige’ boeken.

Je ogen staan goed, zei Mohammed Jamshidi, onze gids naar de Qashqaei’ nomaden, te midden van wie hij als kind opgroeide. Het nomadisch bestaan is buitengewoon zwaar, mede door het altijd dreigende gebrek aan water.
Er leeft nog een miljoen nomaden in het Zuiden van Iran. Zijn familie had twee dagen voor onze komst de grote tent opgezet, terwijl een andere familie nog drie etmalen met honderden geiten op doortocht was alvorens te settelen. Jamshidi kent beide families bij naam. Iedereen groet en praat met elkaar.
Bij het afscheid van een bezoek aan het huis van een familie met tapijten en thee, voelde ik me bezwaard. Want van meet af aan was duidelijk dat we niets wilden kopen.
Mohammed: Nee, het was goed; je ogen staan goed, en dat zien de mensen.

De ogen vertellen het verhaal van het hart

Vanaf dat moment durfde ik te vertrouwen op de ogen van de mannen en de vrouwen, en op die van mijzelf. Ik leerde rechtsreeks in hun ogen te kijken, en ontdekte dat zij dat toelieten. De vrouwen nog meer dan de mannen. Het is een wonderlijke ervaring te zien hoe vrouwen, natuurlijk niet allen, je aankijken, en aanvaarden en begrijpen dat je terugkijkt met een blik vol respect en waardering. Eigenlijk moet ik het woord ‘liefde’ gebruiken, want dát is het. De ogen vertellen het verhaal van het hart. De soefi poëzie, bijvoorbeeld van Hafez Shirâzi, gaat over Liefde, Minnaar en Beminde.
De band tussen hart en geest opent de poort van het paradijs. Daarom zongen de mannen in het café: we  brengen jullie tot vóór de poort van het paradijs maar je moet zelf naar binnengaan. De Geliefde woont in de tuin met bloemen, bomen en vogels, maar ook in het café en in de wijn. Wijn in moslimlanden zonder een druppel alcohol, is niettemin de metafoor voor God, en God is Overal.

Vrijdagochtend, 19 mei. Colette en ik worden opgehaald door Shahram Pazouki, Mirjam en Ameneh, respectievelijk echtgenote en assistente van dr. Pazouki, hoogleraar filosofie en religieuze studies aan het Iraanse Instituut voor Filosofie. We hebben met elkaar gecorrespondeerd voorafgaand aan de reis. Pazouki: we kunnen onze ideeën met elkaar delen, want er zijn veel gemeenschappelijke onderwerpen. Ik antwoordde: wij zijn beiden persoonlijk geïnteresseerd in wat werkelijk telt in filosofie: wijsheid en inzicht.
Het contact kwam tot stand dankzij een Iraanse vriendin.

De Khãnaqãh
Shahram Pazouki heeft ons uitgenodigd voor een ceremonie in de plaats waar soefi’s elkaar ontmoeten. Mirjam en Ameneh brengen een chador voor Colette. Vrouwen en mannen gaan langs een andere ingang naar binnen, zoals in alle publieke ruimtes.
Het gebouw is immens. Een hoge centrale ruimte, omringd door gelaagde ruimtes en gangen, met uitzicht op het centrum, waar honderden soefi’s bijeen zijn. Het gebouw doet denken aan het beroemde fresco van Rafaël:
De school van Athene (1509), want ook daar een immense ruimte met een centrale plaats voor Aristoteles en Plato. Samen verbeelden zij de relatie tussen mens, hemel en aarde. Aristoteles de aarde; Plato de hemel, domein van het transcendente denken, aan gene zijde van iedere vorm.

Pazouki neemt plaats op een trap in de gang met mij naast zich, en vertelt over wat komen gaat. Eerst worden de Qutbs (Meesters) van de Ni’matullãhi Sultãn ‘Alishi Orde’ gereciteerd door een zanger, met de Profeet Muhammad ibn ‘Abdullãh als eerste naam, gevolgd door de twaalf Imams; zeventien Sjeikhs; tien Sjahs; twee Sjeiks; Hadrat Ridã; twee Sjeiks; en elf maal Hadrath… als laatste Hazrat Hãjj Dr. Nur ‘Al Tãbandeh Majd Hub ‘Alishãh. Vervolgens gaat men terug tot de eerste mens: Adam.

De voordracht door het hoofd van de Sufi-orde gaat wegens ziekte [lees: oelema], niet door.  De voorzanger zingt nu gedichten van Hafez Shirâzi, terwijl honderden soefi’s in de hoge ruimte, galerijen en gangen mediteren. Het zingend reciteren van de Meesters en vervolgens tot Adam, terwijl iedereen in stilte luistert, brengt al die namen en Hafez’ poëzie tezamen.  De ruimte en het gezang evoceren hun aanwezigheid. Zij zijn hun voorgangers in ruimte en tijd. Zij belichamen het juiste handelen.

Soefisme negeert de lineaire tijdlijn van Barrow en Newton
Het wereldbeeld van de soefi’s lijkt op een onbegrensde ruimte waarin allen in het hier-en-nu aanwezig zijn. Het transformeert de lineaire tijdlijn van Isaac Barrow (1683) en Isaac Newton tot een opwaartse dan wel neerwaartse spiraal. Het verschil in ruimtetijd tussen Oost en West wordt evident.

Rechtvaardigheid, vrijgevigheid, bescheidenheid, tevredenheid
De dichter Sa’di schrijft in Bostan (1257), de Boomgaard, in versvorm over de standaard deugden voor een moslim: rechtvaardigheid, vrijgevigheid, bescheidenheid, tevredenheid. Sa’di hoort een jaar later van ooggetuigen de verhalen over de verwoesting van Bagdad door de Mongoolse Ilkhanate indringers onder aanvoering van Hulagu. Zelf werd hij gevangen genomen door Kruisvaders in Acre. Hij werkte zeven jaar als slaaf in de loopgraven buiten het Fort, tot de Mammelukken een losprijs betaalden voor moslims in de kerkers van de Kruisvaarders.
Sa’di schreef in het Perzisch en Arabisch.

Mongolen in de 13^de eeuw; het Westen in 20^ste en 21^ste eeuw
Ik vertel Sa’di’s verhaal omdat de geschiedenis van de Mongolen in de dertiende eeuw zich herhaalt in onze tijd. Bagdad ondergaat 750 jaar later, op 9 April 2003, weer eenzelfde lot dankzij G.W. Bush en Tony Blair. Beiden logen tegen hun bevolking en veroorzaakten een leed in Irak dat volgens Amna Nusayr 100 jaar nodig heeft om zich te herstellen. Dit alles nadat Saddam Hoessein in 1980 Iran aanviel om de Islamitische revolutie van Imam Khomeini (1979) de kop in te drukken, hierin gesteund door de VS, terwijl Israël in het geheim wapens leverde aan Iran  De Irak-Iran oorlog eindigt in 1988. De oorlog in Syrië (2011…) is een nieuw hoofdstuk in het tragische lot van het Midden-Oosten, waar de vestiging van de staat Israël in 1948  gepaard gaat met de gedwongen exodus van meer dan 700.000 Palestijnen:
de etnische zuivering van Palestina door Joodse zionisten. De naam voor de catastrofe: Al-Naqba. Een vreedzame oplossing lijkt verder weg dan ooit.

Ik heb van binnen gehuild van ontroering
Na afloop vraagt Sharam aan Colette hoe zij de ceremonie heeft ervaren. Haar antwoord: ik heb van binnen gehuild van ontroering. De sfeer tussen de vrouwen was van een grote schoonheid.
Een vergelijkbare ervaring had ik met de mannen. Zij begroetten elkaar met  openheid, vriendelijkheid en kussen. Er is geen sprake van machogedrag. Integendeel. Sommige mannen, met de handen in elkaar, kussen elkaars handen en vervolgens elkaars hoofd, en dat verschillende keren, zoals vogeltjes met hun kopjes tegen elkaar.

Migraties vanuit het Noorden van India: zes- tot vierduizend jaar geleden
Voor het eerst zie en begrijp ik een andere kant van de patriarchale cultuur die zes- tot vierduizend jaar geleden vanuit het Noorden van India via migraties Iran, het Midden-Oosten en Europa geleidelijk transformeren.
De prehistorische matriarchale cultuur in het Midden-Oosten en vervolgens Europa mengt zich vanaf 2000 vóór onze christelijke jaartelling, met de patriarchale cultuur van de migranten. Aardse godinnen delen aanvankelijk hun plaats met mannelijke goden en krachten, totdat zij hun plaats meer en meer moeten afstaan aan de hemelgod(en) van het monotheïstische Jodendom, Christendom en Islam.
De broederschap van mannen in Soefisme en Vrijmetselarij spreekt tot de verbeelding als er werkelijk sprake is van openheid en vriendschap zoals op deze vrijdag. Die intense band is ook voelbaar bij de vrouwen. Colette heeft dat diverse keren ervaren. Alle vrouwen zijn mooi, zegt een moslima tegen Colette tijdens een rondgang in de grote, congregatie moskee van Shiraz.
De cultuur van Shiraz is doortrokken van schoonheid. Het grote portaal van de Kasiem Moskee bestaat uitsluitend uit bloemen en geometrische kaders. Als moskeeën, mausoleums , paleizen, traditionele huizen en tuinen al zo mooi zijn, dan toch zeker ook de vrouwen en de mannen die er leven.

Iraanse Instituut voor Filosofie
Maandag 22 Mei 2017. Sharam stuurt een taxi naar ons hotel voor een bijeenkomst in het Iraanse Instituut voor Filosofie. Het eerste dat we zien is een tuin, zorgvuldig aangelegd en verzorgd. De tuin als metafoor voor het paradijs. De overgang van een waanzinnige verkeersdrukte waarin bussen, auto’s, taxi’s, motoren en voetgangers constant door elkaar en langs elkaar schuiven, soms tot op de vierkante decimeter, naar de stilte van een tuin, kan niet groter zijn. Ik geniet van het verkeer, al is het angstaanjagend. Verbazingwekkend is hoe iedereen op iedereen let. Niet verkeersregels of stoplichten bepalen de gang van zaken, maar de vergaande beweeglijkheid van het gemotoriseerde verkeer, waar voetgangers rustig, naar alle kanten kijkend, doorheen wandelen. Het is van een absurdistische schoonheid, op voorwaarde dat je beschikt over een flinke dosis anarchistisch sentiment.

Zo’n samenleving overwint elke tiran of dictator
Alleen een samenleving waarin de mensen openstaan voor elkaar; voortdurend met elkaar praten en steeds bereid zijn elkaar te helpen, kan zo’n geordende chaos hanteren. Het stedelijk verkeer in Iran is een permanente demonstratie van Ilya Prigogine & Isabelle Stengers’ Order Out of Chaos.
Zo’n samenleving overwint elke tiran of dictator, als het te lang duurt en te gortig wordt. De laatste Sjah verlaat medio Januari 1979 Iran om plaats te maken voor Ayatollah Ruhulla Khomeini die op 1 februari vanuit Parijs na  bijna vijftien jaar ballingschap terugkeert naar Teheran. Michel Foucault is bij het afscheid op Orly aanwezig. Khomeini arriveert op de golven van een miljoen demontranten in de straten van Teheran en neemt het bestuur zonder slag of stoot over. Na een pluralistisch begin waarin meerdere partijen een rol spelen, wordt via een referendum in april 1979 door een overweldigende meerderheid de Islamitische Republiek Iran uitgeroepen. Sindsdien heeft de clerus de macht in handen. De inhoud verandert van seculier naar religie  maar binnen eenzelfde gestalte en vorm als daarvoor. Vormen zijn taai!

Zowel secularisten als oelema’s (mohammedaanse rechts- en schriftgeleerden) durven geen van beiden het menselijk hart te vertrouwen. Daarom worden soefi’s door het Gezag  gewantrouwd.

Shahram Pazoeki heeft collega’s uitgenodigd voor een bijeenkomst die twee-en-half uur zal duren. Hij introduceert Colette en mij door te zeggen dat wij zonder gids ruim drie weken gereisd hebben: dit gebeurt zelden! Teheran- Qom – Kasian – Yazd – Kerman – Shiraz – Esfahan – Teheran: ca. 2800 km.
Diverse thema’s passeren de revue: 1. hoe ruimte en tijd een wereldbeeld bepalen; 2. er bestaan geen contradicties in de fysische en organische werkelijkheid, alleen in ons denken;  3. Iran tussen Oost en West; 4. de kloof tussen secularisme en religie. Vooral dit laatste thema raakt de kern van de zaak. Mijn collega’s zijn sceptischer dan ik. Ze zien nauwelijks of geen uitweg.
Ik beschouw de tegenstelling niet als contradictoir maar als een polaire relatie.  De Renaissance in Europa in het Quattrocento (15^de eeuw) was een dialoog tussen de oude Egyptische, Griekse en Romeinse wereld en die van het Christendom in de late Middelweeuwen. Hoe we ‘humanisme’ definiëren, bepaalt de uitkomst. De Universiteit voor Humanistiek koos voor de Verlichting; ik pleitte voor de Renaissance als beginpunt van onderzoek. Waarom? Precies om redenen die nu de dogmatische kloof veroorzaken tussen secularisme en religie.

De rechte weg en de kromme weg zijn dezelfde weg
Blaise Pascal, filosoof en wiskundige (1623-1662): het hart heeft redenen die de rede volstrekt niet kent, [‘le coeur a ses raisons que la raison ne connaît point’] is de sleutel tot een antwoord op de vraag naar de huidige kloof, zo niet oorlog.
Anders geformuleerd: de menselijke natuur is ‘goddelijk’ van origine, want in staat vanuit zijn creatieve verbeelding de natuur te verkennen, zichzelf de meest uiteenlopende vragen te stellen, om uiteindelijk eenzelfde inzicht te bereiken als Heraclitus (ca. 540—480):
de rechte weg en de kromme weg zijn dezelfde weg.
Shahram Pasouki en ik delen elkaars visie op de menselijke natuur met zijn intuïtief verlangen naar schoonheid, waarheid en goedheid. Ieder kind straalt het uit, en kan zich elke cultuur eigen maken. Kinderen zijn het antwoord op de problemen van de volwassenen. Kinderen beseffen de fundamentele Eenheid en Heelheid van al dat bestaat.
David Bohm (1917-1992) beschrijft de samenhang tussen al dat bestaat in Wholeness and the Implicate Order.
“I would say that in my scientific and philosophical work, my main concern has been with understanding the nature of reality in general, and of consciousness in particular as a coherent whole, which is never static or complete but which is an unending process of movement and unfoldment….”
Albert Einstein noemde Bohm zijn opvolger. Einstein besefte dat je een probleem niet kunt oplossen vanuit het niveau waaruit het ontstaan is. Zolang we dat niet beseffen, blijft er een patstelling bestaan tussen secularisme en religie.

Islam heeft een probleem
We ontmoeten in ons hotel een Franse moslim met grote belangstelling voor het christendom. Hij vertelt over zijn gesprek met een ontwikkelde salafist die hem vol overtuiging zegt: het is beter voor jou en ook voor mij dat ik je zou doden; het is zelfs beter dat je naar Israël gaat dan naar Iran. Zo groot is de haat van salafisten voor Iran en afvallige moslims. Conclusie: Islam heeft een probleem.

Nasr Hamid Abu Zayd nuanceert de conclusie:
Religie is wat mensen ervan maken. Waarheid met een hoofdletter ‘W’ is het meest gevaarlijke begrip want het staat mensen toe elkaar te doden.
Steeds opnieuw blijkt geen enkel probleem oplosbaar als we niet begrijpen dat we zelf als mens onze problemen veroorzaken.
Dit inzicht is de essentie van een universeel humanisme.
Soefisme als brug tussen Oost en West, tussen hart en rede.

Een zwarte chador
Onze laatste busreis van Esfahan naar Teheran eindigt in Zuid-Teheran. Ik vraag een man hoe we het beste het centrum kunnen bereiken. Hij pakt zijn I-Phone zoals iedereen hier, op zoek naar een antwoord.
Een vrouw in een zwarte chador drukt plots háár mobiel in mijn hand. Ik luister: een man vertelt me in het Engels dat we het beste de metro kunnen nemen, op de hoek van het Zuidelijk busstation. Ik bedank hem, en geef de mobiel terug aan de vrouw die me vriendelijk aankijkt. De vrouw in haar zwarte chador zat zes uur lang in stilte niet ver bij ons vandaan.

Twee vrouwen: wel of niet stemmen.
De technisch manager van Lufthansa die we bij toeval ontmoeten biedt aan ons met de terugvlucht te helpen. Ze weet exact hoe het werkt bij Turkish Airlines hoewel die geen onderdeel uitmaakt van haar kantoor.
Als we het kantoor binnenstappen, zegt ze: ik had jullie al verwacht. Vervolgens begint ze zelf een gesprek over de laatste verkiezingen. De huidige president van Iran, Hassan Rohani (68), heeft de verkiezingen met 58 procent van de stemmen gewonnen. Zij zegt: ik heb niet gestemd; ik stem al jaren niet, want men belooft van alles voorafgaand aan de verkiezingen maar vergeet de beloften na afloop. Ze spreekt perfect Engels. Ze vraagt me of ik bereid ben een uitnodiging voor een bezoek aan Iran, te aanvaarden. Haar vraag verbaast me. Ik knik ‘ja’.

Drie uur uur later bezoeken we Malek National Library and Museum, een gigantisch gebouw met een uitzonderlijke collectie munten; kalligrafische teksten en ontelbare handschriften. We ontmoeten Roshanak…, curator. Ook zij spreekt over de verkiezingen. Ze wilde niet gaan stemmen maar vrienden hebben haar na lang aandringen kunnen overtuigen het wel te doen. Ook zij spreekt goed Engels. De openheid van beide vrouwen is ontwapenend.

Atheïsme en religie sluiten elkaar niet uit
Iran en soefisme zijn een tweeling, niettegenstaande de kritische houding van de clerus. De spontaneïteit, hulpvaardigheid en open houding van Iraniërs, hun liefde voor Soefische dichters, moskeeën en mausoleums, zijn de resultante van een diep religieus wereldbeeld, waarin ook atheïsme een plaats heeft. Zelfs Zoroaster is niet ver weg.
Schrijft Hafez niet in De oceaan van het niets: ‘ Wat is het verschil tussen het klooster en het convent van de magiërs? ‘Pas grand chose!’. Niet veel.
Miljoenen energieke, talentvolle, jonge Iraniërs zullen de muren die hen omringen, te zijner tijd afbreken. Iran en Europa elkaars vriend? Ik hoop het!

Met hartelijke groet,

Fons

Kapberg, Warder, Nederland, EU                                                                      Hemelvaartsdag 2017