Turkey & Syria ’11

Vandaag een introductie geschreven voor mijn TV- gesprek met Nasr Abu Zayd dat op 14 april wordt getoond in de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht. Ik heb lang aan de tekst gewerkt, geïnspireerd door een klassiek ‘twist’-gesprek met een man in de souk bij de Grote Moskee. Perfect Engels sprekend, blijkt hij de situatie in Nederland goed te kennen. Hij vertelt over de moord op Pim Fortuyn en Theo van Gogh, over Hirsi Ali, de film, Wilders, et cetera. Hij spreekt afkeurend over Al-Ghazali, Ibn Khaldun en andere auteurs, en heel afkeurend over Ibn al-‘Arabi en Nasr Abu Zayd nadat ik hun namen genoemd heb. Zijn blik verduistert. Hij nodigt ons uit mee te gaan naar zijn professor in Islamitische studies, die – net als hij – in de souk een winkel heeft met sieraden, ringen en snuisterijen. Een vriendelijke man. Op mijn vraag waarom Al-‘Arabi en Abu Zayd niet deugen, is het antwoord dat opponenten hun leer weerlegd hebben. Geleidelijk aan begin ik tegengas te geven door op de vraag of ik in God geloof of niet, te antwoorden dat ik zijn vraag niet kan beantwoorden. Hoe zo niet? vraagt hij. Mijn antwoord: Omdat ik niet weet wat u met God bedoelt. Hoe kan ik weten hoe u over de Oneindige denkt? Hoe bent u in staat over God te spreken met ‘ja’ of ‘nee’, gebruikmakend van het beginsel van uitgesloten derde?

Zijn antwoord: Maar God kent ons, waarop ik antwoord dat dit ongetwijfeld waar is, als God als Oneindige en alles omvattende Eenheid bestaat, maar dat wij mensen om precies dezelfde reden niet het omgekeerde kunnen zeggen, namelijk dat wij weten wie of wat God is. Zo’n bewering is godslasterlijk!
Telkens vertaalt hij wat ik zeg voor zijn prof die glimlachend luistert, en toekijkt hoe ik zijn leerling de oren probeer te wassen. Het hoofd van deze soenni Moslim lijkt precies te weten wat waar is en niet waar. Hij citeert uit Koran en hadith, alsof elk vers glashelder is. Bijna iedere uitspraak is een generalisatie. De shi’iten deugen niet, dus ook Khomeini niet. Als ik zeg dat Khomeini de Shi’itische traditie loochent door via fatwa’s en politieke macht zijn wil aan het Iraanse volk op te leggen, knikken ze bevestigend, waarop ik zeg: Als u het hiermee eens bent, hoe kunt u dan zijn fatwa tegen Salmon Rushdie goedkeuren?
We hebben vriendelijk afscheid genomen van de man die zoveel weet van Nederland dat het bijna beangstigend is. Hij heeft mij in het begin gevraagd, of ik een rechter ben. Mijn antwoord: filosoof. Halverwege ons twistgesprek zeg ik dat hij zich als een rechter gedraagt door zo zeker te weten wie deugt en wie niet deugt in plaats van zelf de boeken te lezen van de mensen die hij afvalligen noemt.

De centrale bank bepaalt de waarde van het Syrische pond of lire, teken van een stagnerende economie. Eén euro tegen 65 lires. Vrij verhandelbaar zou het een veelvoud zijn. Toerisme is dus essentieel voor het regime dat zijn burgers doodt en onnozele toeristen trakteert op telefoon nummers voor eventuele klachten. Bovendien een manier om hen te traceren. Hoe schizofreen kan het worden.

Vannacht droomde ik over Marcuse. Ik zou een boek over hem schrijven. Wakker geworden, herinner ik mij een gesprek in 1970 bij Beacon Press in Harvard dankzij een aanbeveling van Noam Chomsky. Ik wil bij hen een boek publiceren. Antwoord: no. Het gesprek gaat over Marcuse. Beacon Press vertelt dat ze jaren geleden een manuscript van Marcuse hebben geweigerd maar nu graag zijn boeken publiceren. Ik moet dus geduld hebben. Ik zeg dat ik niet wil wachten tot ik grootvader ben. Dus toch!!

Een kleine, bijzonder mooie moskee. Het is 17.50. Mannen gaan naar binnen. Ook de imam. De imam begint het gebed, de mannen knielen in één rij achter hem, maar vóór en na het gebed nemen zij weer hun eigen plaats in. Ze knikken naar ons als we na de dienst weggaan, alsof ze willen zeggen: jullie kunnen blijven en thee met ons drinken, zoals we eerder hebben gedaan buiten de zuidelijke stadsmuur niet ver van de Grieks katholieke kerk, de Paulus kerk. Deze kerk heeft een wandversiering waarop Paulus in een mand langs de buitenmuur naar de grond afdaalt om te ontsnappen aan zijn joodse achtervolgers. Zo blijven oeroude voorstellingen ‘levend’.

Hij zit elke dag in het café bij de poort van Jupiter. Bij mijn eerste bezoek aan het café laat ik hem thee brengen. Ik vind hem een bijzondere man met een verfijnd gezicht, stilletjes de waterpijp rokend, oud en kwetsbaar. Hij blijkt jurist te zijn, niet meer praktiserend. Hij praat relativerend over mensenrechten en zegt glimlachend: woorden…woorden…ik wacht op mijn huis om jullie te kunnen ontvangen. Hij kent Nasr Abu Zayd; heeft groot respect voor hem. Ik vertel over mijn boek Islam Unknown (vertaling: De onbekende Islam). Hij maakt duidelijk dat opvattingen als die van Nasr niet zonder gevaar zijn. Dit geldt na publicatie ook voor mij want deze mensen denken niet. Hij is scherp, geestig, kritisch, maar niet bitter. Ik ben concreet, zegt hij, kritisch over Kemal Ataturk, generaal in Damascus vóór wereldoorlog I. Hij liet 52 mensen onthoofden. Een Franse Jacobijn! Mohammed wil aanvankelijk zijn naam niet noemen, een reden dat ik de naam niet opneem in dit reisverhaal. Hij praat positief over de ‘security’ (veiligheid) in Syrië, afkerig als hij is van de islamisten.
In het café van de Palestijn rolt een man een bidkleed uit, richting Mekka, schopt zijn sandalen uit, knielt om te bidden, en buigt diep ter aarde. Devotie is het hart van het Islamitisch religieuze leven.

Het kost Colette enige moeite de controle te passeren, nadat ik ben doorgelopen zonder de bewakers aan te kijken. We zijn op een bankje gaan zitten. Na een kwartier komen vier vrouwelijke studenten ons begroeten. Ze willen weten hoe wij Syrië vinden. Ze zijn trots op hun land. Eén studente die redelijk Engels spreekt, zegt dat haar droom is “human rights” (mensenrechten) te studeren. Ze wil graag naar het buitenland. Ik geef haar mijn kaart. We wandelen door de gangen van het hoofdgebouw. Het interieur ziet grauw. Het gebouw lijdt onder dezelfde depressie en repressie als de burgers. Niemand daarbinnen gesproken. Het systeem heeft een etmaal het email verkeer platgelegd.

Vroeg in de morgen, opgerold als een foetus in het kleine bed, droom ik dat ik de omgeving verlaat in de richting van een lege ruimte. Mijn gemoed is rustig. Ik besef dat dit het begin is van een sprong in de kosmos, mij totaal onbekend, zonder vorm of massa, terugkerend of verdwijnend in de diepste lagen van het ‘zijn’.
‘s Middags vertelt een Koerd dat het Turkse leger veertien Koerden gedood heeft. De haat tegen de Turken is groot. De Koerden in oostelijk Syrië en zuid oostelijk Turkije zijn zelfbewust. De relatie tussen man en vrouw lijkt gelijkwaardig. Je kunt kennelijk beter onderdrukt worden door een ander volk dan door je eigen volk. Koerden in Iran, Irak en Syrië hebben belang bij toetreding van Turkije tot de Europese Unie (EU) want één van de EU-voorwaarden voor toetreding is dat Turkse Koerden dezelfde rechten verwerven als Turken. EU Lidmaatschap van Turkije in de komende decennia zal de economie en de democratisering in het Midden-Oosten een enorme impuls geven; een vredesverdrag tussen Israel en Palestijnen noodzakelijk maken, en wederzijds begrip bevorderen tussen Islam en het Westen. Wie die doelstellingen niet nastreeft, begrijpt weinig van het verleden, en nog minder van de wereldwijde machtsverschuiving in een eeuw die nog maar 12 jaar oud is.

Dezelfde dag, 15.00 uur Gazi Caddessi – 16^de eeuwse kervanserai. We bezoeken de Nebi Camii moskee. Ik kniel in Japanse stijl. Een meisje van ongeveer vijf jaar kijkt met grote, rustige, heldere ogen in het rond, met veel belangstelling voor ons. Ik kijk vriendelijk terug. Oog contact met kinderen op deze reis in Turkije, Syrië en nu in Turks Koerdistan is verrukkelijk. Ze kijken omdat je er anders uitziet maar zonder een spoor van angst of verlegenheid. Ze kijken zoals we altijd zouden moeten kijken – als spiegelend water dat een overvliegende vogel weerkaatst. Ze probeert haar vader opmerkzaam te maken op ons. Hij kust haar, drukt haar tegen zich aan, maar draait zich niet om. Wil hij ons niet storen?
Twee jonge mannen komen naar ons toe, en vragen mij of ik moslim ben. Ik antwoord: I am a student of Islam. Dit antwoord heeft een geschiedenis. Reizend per eerste klas trein in Sri Lanka in 1980, vraagt een boeddhistische monnik aan Job of ik zijn vader ben. Hij antwoordt bevestigend. Vervolgens vraagt de monnik hem of zijn vader boeddhist is. Job: my father is a student of Buddhism.

De Camii moskee straalt kracht en concentratie uit dankzij een evenwicht tussen opgaande, rondgaande en neergaande lijnen. Wie in een moskee naar waarheid zoekt en een empirisch antwoord verwacht, wandelt een ‘cul de sac’, een doodlopende steeg binnen. Religie gaat niet over waarheid of waarheden maar over betekenissen die hun antwoorden genereren op de bodem van onze individuele ruimte en tijd, zoals mensen dat ervaren als ze oog in oog staan met de dood. De bodem van ruimte en tijd (Pessoa) is ieders ongedeeld kosmisch bestaan. Lela Bakthiar in SUFI: God & Eenheid & Zijn bevindt zich in en buiten de mens. Alleen is de mens vaak ver van zijn innerlijke waarheid verwijderd, en daardoor bang voor de dood.

Zijn portret in ons hotel toont in profiel een blik omhoog, gericht op een stralende, utopische toekomst. Ataturk wilde via dwang, dus kunstmatig, een seculiere identiteit creëren waaraan op straffe van uitsluiting alle Turkse burgers ongeacht hun culturele achtergrond moesten beantwoorden. Mehmet Asutay in De onbekende Islam, beschrijft dit proces niet alleen voor Turkije, ook voor Syrië en andere landen in ontwikkeling. Als ik de Duits sprekende manager van het hotel vertel dat de invloed van de Sovjet Russische beeld cultuur in Ataturk’s portret goed zichtbaar is, lacht hij bevestigend. Het Midden-Oosten met zijn kemalisme (Turkije) en seculier-socialistische tradities (Syrië, Irak) is in de leer gegaan bij de meest gesloten autoritaire Europese tradities, respectievelijk bij het terreur bewind van de Franse revolutie in 1793-94 (Robespierre en de guillotine) en Joseph Stalin (1928-1953). Saddam Hussein leerde van Stalin hoe je effectief terreur kunt uitoefenen. Eén van de geheimen: je ‘eigen’ mensen willekeurig laten oppakken en doden, zodat niemand het ‘waarom’ begrijpt, en angst zich des te sterker internaliseert.

De oude moskeeën op onze reis zijn van een zeldzame schoonheid. Hun ruimte is zo uitgebalanceerd dat er een rustgevend evenwicht ontstaat tussen het verlangen naar geborgenheid, de centrum zoekende kracht in ieder mens, en het verlangen naar grenzeloze ruimte, de centrum vliedende krachten in de mens. Beide polen zijn kosmische krachten.
In de woorden van Ibn al-‘Arabi: geen god dan God; geen werkelijkheid dan Werkelijkheid. Heeft Spinoza zijn Deus sive Natura / God ofwel Natuur soms aan Ibn al-‘Arabi te danken?
Er staat niets tussen een mens en het Al. Dat is de kern van deze Arabische architectuur en van de schoonheid van een Islam die het Westen niet of nauwelijks kent.

Opnieuw Droom over kind lezend, vraag ik mij af of de droom niet een onbewuste reflectie is van ‘Het Arabisch Ontwaken’, overal zichtbaar en toch vol onzekerheid. Het kind weet wel wie de vader is maar kent de moeder niet. Die houdt zich (nog) verborgen zoals de natuur ervan houdt zich te verbergen (Heraclitus).

Kapberg, Warder, december 2012