South-America

19.00 uur. Vandaag lange tijd naar de rivier – die eindeloos lijkende, brede rivier Solimoês gekeken; naar luchten met zon en wolken en naar bomen. Vanuit de boot hoor ik, spijtig genoeg, geen vogels. Ik zie hen ook nauwelijks. In Forte Boa, de eerste halte van de Voyagers, proberen we het oerwoud binnen te gaan.
Een man leest in de Psalmen. Zonder moeite kan ik Psalm 92 met hem meelezen, hoewel het in Portugees is: de mens stelt niets voor, alleen de Allerhoogste. Het humanisme probeert deze gespletenheid in het bewustzijn, deze dualiteit, te doorbreken. Daarover moet mijn inaugurale rede gaan. Ik heb er vandaag aan gewerkt. Ook lees ik in Seth spreekt van Jane Roberts. Zojuist overviel me een gevoel van vreugde. Als het bewustzijn, het creatieve bewustzijn, de bron is van alle vormen en zich permanent vernieuwt met leven en dood als overgangen van de ene mentale staat in een andere, al of niet fysiek, dan is er reden voor grote vreugde. De bron van alle werkelijkheid is hier en overal, nu en altijd. Vannacht ga ik hierover dromen. Ik laat alle geliefden verschijnen &ndash we zullen elkaars steeds opnieuw ontmoeten, misschien wel in gedaante verwisseling. Wat er ook gebeurt, sterven wordt het meest spannende moment van het leven: in zekere zin een nieuwe geboorte, even pijnlijk of spontaan als de vorige geboorte. Alma ‘gelooft’ in de teksten van Seth, maar ze klinken ietwat abstract voor een Spreker of Ingewijde, te filosofisch, al zullen weinig filosofen deze tekst(en) als filosoof serieus nemen.
De man met de hese stem die Psalmen leest, heeft zijn ogen gesloten, en is in gebed opgegaan. Met de linkerhand houdt hij de Bijbel vast; met de rechterhand, in feite met vijf gespreide vingers, zijn voorhoofd. Alsof hij geteisterd wordt door wat hij leest! Straks bier drinken met Adam. Ik heb hem vandaag alleen bij het eten gezien en slechts kort gesproken. Terwijl ik verder schrijf, komt Adam vragen of wij een biertje gaan drinken. Of course!
Enkele uren later. Ik word gek van al die blèrende muziek op de boot. Privacy is zero: visueel en auditief. Over een uur gaat iedereen horizontaal. Gelukkig. Ook deze reactie behoort tot het eigen bewustzijn. Anderen vinden het geblèr kennelijk plezierig.
Een groen zwarte sprinkhaan is op de blauwe tafel neergestreken. Een gigantische nachtvlinder hangt roerloos met uitgestrekte vleugels onder de witte neonbuis. Vanmorgen zat zo’n nachtvlinder meer dan vijf uur doodstil boven de wastafel. Niemand sloeg er acht op.
Het schrijven over la croiX et la voiX de C. heeft een bevrijdend effect. Ik verdedig al jaren de idee dat onze cultuur door sado – masochistische patronen gekenmerkt wordt. De grote verschillen in macht, kennis en rijkdom creëren een tweedeling, hoewel de verschillen in Europa relatiever zijn dan hier in Brazilië, waar de cultuur ervan doortrokken is. De beelden van de lijdende Christus zijn sentimenteel en masochistisch. Brazilië is een geschiedenis van meesters en slaven, en die geschiedenis is nog springlevend, vrees ik. De diepere betekenis van pijn ondergaan en pijn toebrengen is niet alleen het intensiveren van de gevoelens, maar het bewust worden van de verschillende niveaus van bewustzijn. Het lichamelijk bewustzijn maakt zich los van de andere niveaus en andersom. De overgave van de geest wordt even intens, zo niet intenser, door het loslaten van het individuele bewustzijn. Pijn gaat over in genot. Pijn wordt een voertuig zoals vasten en andere ontberingen die het luie vlees zoals Christelijke kerkvaders het lichaam noemden, uit zijn zelfgenoegzaamheid drijven. Aan deze kerkvaders en hun geloof in de zondeval ‘dankt’ het Christendom zijn dualisme met als gevolg dat Kerk en Jezus de rol van bemiddelaar kunnen spelen. Maar het fenomeen van vasten, geselen en zelfkastijding is niet uniek voor het Christendom. Het vervult een functie in alle religies, ook in boeddhisme, zoals het dat doet in sporten als marathon lopen en wielrennen. Zelfpijniging behoort tot de diepere drijfveren van het menselijk bewustzijn. Maar als drijfveer binnen een dualistische levensvisie leidt het niet tot het diepste niveau: daar heeft het dualisme geen toegang.

7.30 uur. Gisterenavond stap ik in mijn hangmat, terwijl twee jongens rituele bewegingen en danspassen in mijn richting maken, en een paar keer aan mijn hangmat trekken. Adam ligt in zijn hangmat te lezen…onverstoorbaar. Ik begin in het Engels een paar verwensingen te roepen, ga languit liggen, sluit mijn ogen en simuleer te slapen. Na enkele minuten vertrekken ze. Deze morgen ga ik, zoals gewoonlijk, het nieuw geschilderde toilet binnen dat niet het bordje ‘mannen’ of ‘vrouwen’ draagt. Waarschijnlijk is het voor de vrouwen. Er volgt een hard geroffel op de deur. Een moment denk ik dat de latten het zullen begeven. Ik doe niet open, maar besluit om niet in dit toilet te douchen. In de andere toiletten is ook een douche.
Mijn kleding ’s morgens vroeg en ’s avonds in bed is mijn Javaanse sari, gekocht in Indonesië tijdens een reis met Adam. Als ik mijn tanden poets, spreekt een jonge man zijn afkeuring uit over mijn kleding. Dit keer had ik mijn handdoek om mij heen geslagen. Al enkele dagen geleden had een man van de Voyagers mij gezegd een broek aan te trekken, toen ik in mijn sari op het dek zat. Een opdracht van de kapitein. Ik heb dat toen gedaan. Ik vermoed dat de agressie van gisterenavond en van deze morgen te maken heeft met mijn kleding, versterkt door mijn kale hoofd. Maar tijdens het ontbijt geeft dezelfde man mij een lang gerekt kadetje. Aardig! Dit uitgesproken ‘man – vrouw’ patroon, met kleding als ondubbelzinnig symbool, is hier zo dominant dat een sari werkt als de de stad waar de grenzen van Brazilië, Columbia en Peru elkaar raken. Zo’n driehoek is fascinerend rode lap op een stier in de arena.
Adam komt naar mij toe. Zijn buurman zag vanmorgen miniscuul kleine spinnetjes uit zijn grote teen te voorschijn komen. Een spin had zijn grote teen gestoken en daarin eitjes gelegd. De Amazone als ongetemde natuur. In een brief aan J. schrijf ik: ‘Ik groet je namens miljoenen bomen. Ik groet je namens miljarden insecten, vogels, vissen en de dieren van het oerwoud. Ik groet je namens zon, lucht en wolken. Ik groet je bovenal namens mijzelf. Bezoek mij in mijn dromen.’

8.00 uur. Op het dek van de Voyagers. De golven achter dit cargoschip lijken op reusachtige met olie ingesmeerde gespierde armen. De zon verlicht reeksen grijzen…water, nevels, wolken. Hij klimt snel naar boven, donker grijze wolken achter zich latend. Voyagers vaart doorgaans vlak langs de zomen van het oerwoud waarvan wij alleen de randen zien, met hier en daar wat huizen, een eufemisme voor houten woningen op palen. Eigenlijk zie je vanaf de boot niets van de Amazone. Adam stelt voor een aantal bomen te planten langs onze IJsselmeerdijk, langs die lijn te varen en alle mensen opzij, naar die kant, te laten kijken. Je hebt dan hetzelfde effect als wij zien van de Amazone op dit vrachtschip! Nee, dit is een rivier, niet zo breed dat je de overkant niet kunt zien, maar ik zou zwemmend de andere kant niet halen. De Solimoês stroomt permanent. God alleen weet waar het water vandaan komt. Het stroomt en stroomt en stroomt vijf duizend kilometers tot het onder de naam Amazone de Braziliaanse kust aan de Atlantische oceaan bereikt vanwaar het doorstroomt naar de kusten van West-Afrika. Vanaf die kusten zijn twee à drie miljoen zwarte mensen als slaaf naar Zuid- en Noord-Amerika getransporteerd. Nadat Brazilië als laatste land in de wereld in 1888 de slavernij afschaft, heeft het alle naamregisters vernietigd, opdat niemand meer zou weten waar hij of zij vandaan komt! De kleuren zijn gebleven, maar in zoveel schakeringen dat Brazilië, in tegenstelling tot de VS in Noord- Amerika, geen last heeft van open of verborgen racisme, al is het een klasse maatschappij gebleven met blanken in de bovenste regionen. Dat klasse besef moet echter niet verward met racisme want Brazilië is de fysieke versmelting van zoveel rassen dat het land door die mixage een unieke ‘blend’ is geworden. Elke dag komen er nieuwe mengvormen bij, als je nog van mengvormen kunt spreken. Ook de Indianen ‘verdwijnen’, met de zwarten en blanken, in deze gigantische baarmoeder die Brazilië is. Het DNA van de Brazilianen is de browser die vertelt wie hun voorouders zijn. De naamregisters zijn verdwenen; het DNA is gebleven.

7.30 uur. Er zit een konijntje voor onze deur. Het wipt naar binnen als we de deur openen. Adam kan het zelfs aanraken en strelen. Vlakbij de deur bloeit een hibiscusboom met prachtige rode bloemen. Tussen de rode tegels groeit het groene gras. Als de ventilator ons geen rauwe, zere keel en neus had bezorgd, zou deze kamer een klein paradijs zijn. Waarom bouwt men niet volgens de beginselen van de Arabische bouwkunst, gebruikmakend van de altijd latent aanwezige bries en wind om voor een natuurlijke afkoeling te zorgen?
Het geheim van goed bouwen is om bestaande tegenstellingen met dezelfde architectonische middelen elkaar tot voordeel te laten zijn: licht en donker; hitte en koelte; wind en luwte.

Vannacht heb ik vele en diverse dromen gedroomd. Het mooiste beeld dat ik mij herinner is dat ik op straat lig, op het trottoir, met mijn hoofd op een paardenhoofd. Ik wist dat ik hoogleraar was; ik wist ook dat dit beeld hoogst ongebruikelijk was, en hoopte dat iemand het zou fotograferen.
Het paard was groot en bruin, iets forser dan een Arabier. Ik reed erop langs smalle paden, tussen water en land. Ik raakte het paard kwijt. Geen idee waar het gebleven was. Dit laatste gebeurt regelmatig in dromen, alsof het bewustzijn grote sprongen maakt en geen idee heeft van het voorafgaande. Dit zigzag patroon is een bron van onrust en verwarring, of onrust en verwarring zijn de oorzaak van die sprongen, of beiden. Waarschijnlijk het laatste.

Cesar komt voorbij met een aluminium blik aan een lange stok. Vanmorgen dweilde hij de patio op de plek waar ik nu zit te werken. Terwijl hij onder deze tafel dweilde, zong hij over de liefde. Nosotros no somos analphabeticos en el amor (wij zijn geen analfabeten in de liefde), zei ik tegen Cesar uit Iquitos, Peru. Hij lachte verlegen naar Adam en mij, toen we hem en zijn vriendin aankeken terwijl zij elkaar kusten.

Hoe verkwikkend om bij zonsopgang vogels en hanen hun lied van het licht te horen zingen, een ode aan de zon, zoals bij het vallen van de avond opnieuw gebeurt. De enige plek in Nederland waar voor ons de natuur volop voelbaar is, is de boerderij: de frisse lucht, de zon, het water achter de dijk. Ik verlang terug te gaan naar dit huis en die plek. Ik wil zijn omgeving verder verfraaien en het huis meer in verbinding brengen met zijn directe omgeving.
Om 13.30 vliegen Adam en ik over de Amazone naar Manaus. In Tabatinga heerst cholera. Het risico van besmetting wordt te groot. In het kantoor van de luchtvaartmaatschappij stond een man naast ons met eenzelfde paspoort als het onze: een Europees paspoort, het zijne Frans; het onze Nederlands. Hier zijn we Europeanen!
We hebben zeven dagen en nachten op de Rio Solimoês gevaren, rustig stroomopwaarts met een cargo voedsel, bedden, TV’s tot en met een motorfiets en betonmolen. Nu vliegen we dezelfde afstand in enkele uren. Hoe bizar; hoe verschillend in ruimte-tijd ervaring.